Toen we net geboren waren, waren we nog onbevangen en vrij van een ik-besef. In een heel jong kind zie je puurheid en verwondering. Langzamerhand gaat de mind zich ontwikkelen en krijgen we een “ik”, een ego. De mind schuift tussen ons en onze omgeving. Daardoor vergeten we dat we meer zijn dan een mind en dat we nog steeds die puurheid en die verwondering hebben van dat jonge kind.
Ik adem,
de adem in van een pasgeborene
en de adem uit van een stervende,
de adem in van een schichtige ree
en de adem uit van een brullende leeuw.
Het moment dat we uit de slinger stappen en in het vaste punt komen, is het moment dat we ‘thuiskomen’. Het is een plek waar rust is en waar we niet geïdentificeerd zijn met het lijden dat ervaren wordt in de slinger. Het is niet hetzelfde als het tot stilstand brengen van de slinger. Het lijden is er nog, maar we zijn het niet meer.
Ik leef in twee werelden. Nu weet ik het maar vroeger niet!
Ik was vooral bewust van een van de werelden:
Iedereen kent die ouderwetse klokken met slingers. Ze maken een luide “tik…tak” met iedere beweging van de slinger naar rechts of naar links. Onze kleinzoon Joris was bij mijn schoonouders en was gefascineerd door zo’n klok en de beweging van de slinger en trok eraan. Ineens was de slinger stil en was er geen beweging en dus geen “tik…tak” meer. De slinger hing aan zijn as, bewegingloos.
Kunnen we inzien dat we allemaal angst kennen? Angst is een integraal onderdeel van ons mentale functioneren, net als blijdschap, geluk en boosheid.
Het functioneren van het ego kan eigenlijk in twee woorden worden samengevat: ja maar. Ja maar beschrijft het feit dat het ego niet uitgaat van hoe de wereld is, maar van hoe die, volgens ego, zou moeten zijn. Ja maar bevat een voorwaardelijkheid. Het zegt: dit stukje is oké, maar dat deel moet veranderen voordat ik het kan accepteren.
Wanneer het toevlucht nemen tot de adem van de Boeddha een diepe ervaring is, dan merken we dat het niet moeilijk is om het lichaam van de Boeddha in ons lichaam te herkennen. En niet alleen het lichaam is dan eenvoudig te herkennen, de gevoelens en de gedachten van de Boeddha ook.
Wanneer we toevlucht kunnen nemen tot de adem van de Boeddha, dan kunnen we een ademende Boeddha zijn. We kunnen voelen hoe het is om als Boeddha te ademen. Als dat zo is, dan ervaren we ons lichaam als het lichaam van de Boeddha. We noemen dat ‘bewust van het lichaam in het lichaam’. Dit is een krachtige toepassing.
We hebben een oude boerderij gekocht en we pakken het grondig aan. We hebben vloeren en muren gesloopt, elektriciteitskabels weggetrokken, de keuken afgebroken enzovoorts. Het huis wordt ontleed en heeft voor ons geen geheimen meer. We hebben alle hoeken gezien, alle gebinten, alle muren en vloeren. We ontdekten lagen tegels op elkaar, lagen verven op elkaar. Soms waren allerlei soorten oude planken gebruikt om er een vloer van te maken. Het huis is meer dan 130 jaar oud, heeft vele bewoners gekend en iedereen had zijn eigen visie over de indeling van de ruimte. De een wilde op die muur een raam, de andere niet, daar moest een muur en de volgende heeft die weggehaald. Sommige hebben wat geklutst en daardoor was de vloer op de verdieping niet meer recht. En nu zijn we bij de basis gekomen en kunnen we opnieuw gaan bouwen. We weten hoe hij in elkaar zit.
Ik ben er voor jou
en ik weet dat je er bent voor mij.
De Dharma is de leer van de Boeddha. De Dharma helpt ons om uit onze illusies en gewoontes te stappen. Het legt ons de middenweg uit, de weg van non-discriminatie, en leert ons dat we noch goed, noch slecht zijn. De Dharma is overal te zien, in alles en iedereen. Om het te kunnen zien hebben we het Dharma-oog nodig. Dat is inzicht, diep kijken. Om bij ons inzicht te kunnen komen moeten we niet te snel zijn maar juist stoppen.
Dit kun je doen tijdens zitmeditatie, en tijdens ieder ander moment van de dag.
Terwijl je inademt neem je toevlucht tot de adem van de Boeddha. Terwijl je uitademt neem je toevlucht tot de adem van de Boeddha. Steeds opnieuw.
Een digitaal vel papier staat voor mijn neus
Helemaal blanco. Leeg.
Wat een bijzonder jaar was 2020! Het zal niet snel vergeten worden. Het was in ieder geval een uitdagend jaar waar we moesten leren omgaan met veranderingen, gevaar, loslaten van o.a. tradities en gewoontes. Een jaar van confrontatie met wat we leuk en niet leuk vinden: bijvoorbeeld onze vrijheid en daartegenover de restricties.
Je staat voor mij en je bent boos.
Je boosheid steekt me aan als een vuur.
Ik ga iets terug doen en gooi olie op het vuur.
Het vuur laait nog meer op.
We ruziën.
In onze tuin zijn er 2 grote oude bomen, een eik en een beuk. De eik heeft een aantal jaren geleden een zware storm meegemaakt en is zijn kroon kwijtgeraakt. Nu is die aan het sterven en moeten we hem laten kappen. Maar zijn buurboom, de beuk, lijkt kerngezond. Hij heeft een omtrek van 3,5 m en is torenhoog.
Vorige week bevatte een aansporing om te onderzoeken, maar wat houdt onderzoeken eigenlijk in? Een antwoord kan zijn: met helderheid opnieuw naar de situatie kijken. Meestal is onze eerste kijk troebel. We denken dat we begrijpen wat er aan de hand is, maar vaak is dit begrip onjuist. Hoe komt dat?
Momenteel hebben heel veel mensen te maken met onzekerheid. Er zijn zoveel dingen op het ogenblik die aan ons raken en waarvan de uitkomst nog niet duidelijk is. Het is een onaangenaam gevoel en we zouden er het liefste van verlost worden.
Ik vind het leven boeiend maar ook verrassend, ongrijpbaar, mooi, fascinerend, magisch, enorm groot,… En terwijl ik dat schrijf weet ik dat het alleen maar woorden zijn. Het leven is er om geleefd te worden. Maar wat is een leven leven? Hoe ervaar ik dat ik leef? Leef ik echt?
Naar aanleiding van de aanslagen in Frankrijk, waar Catherine de afgelopen weken aandacht aan heeft besteedt, hebben we ons afgevraagd hoe het mogelijk is dat we elkaar zoveel pijn kunnen doen. In de laatste nieuwsbrief heeft Catherine daarover geschreven. Als we dit aan de Boeddha zouden vragen, zou hij antwoorden: omdat we lijden.
Op vrijdag 16 oktober 2020 werd in Frankrijk de leraar Samuel Paty op straat onthoofd door een moslimextremist. De reden daarvoor was dat hij tijdens een les een spotprent van de profeet Mohammed had gekozen om het thema “vrijheid van meningsuiting” te bespreken.
Wanneer je hoort dat het leven precies is zoals het moet zijn, of precies goed is zoals het is, dan kan dat een sterke reactie oproepen. ‘Natuurlijk is het leven nog niet goed zo. Er is nog zoveel lijden, en soms ook heel erg dichtbij. Hoe kan je dan zeggen dat het goed is?’
Dit weekend hebben we een documentaire gekeken, The Social Dilemma. Daarin zie je o.a. de impact van sociale media op onze gedachten en op de beslissingen die we nemen. Stof tot nadenken en om ons te helpen steeds meer bewust te worden van wat we aan het doen zijn.
Het is tegenwoordig niet meer vanzelfsprekend dat de wetenschap wordt geloofd. En dat hoeft niet slecht te zijn. De grens tussen wetenschap en godsdienst kan heel dun zijn en wanneer fanatiek bedreven, zeer destructief. Zelf nadenken en onderzoek doen is heel belangrijk. Sterker nog, een goede wetenschapper twijfelt altijd aan de uitkomsten van haar onderzoek en is bereid haar conclusies direct los te laten als een betere verklaring gevonden wordt.
We zijn op onze eindbestemming aangekomen. We zijn er. We zijn af. Iedere keer opnieuw zijn we aangekomen. We doen nog altijd wat we te doen hebben, ogenschijnlijk op weg ergens naar toe, en toch zijn we al aangekomen.
Zaterdagavond hebben we een video gekeken over de geheugen. Het was het thema van een conferentie in 2018 in Parijs. Hoe betrouwbaar is ons geheugen wat betreft herinneringen uit onze jeugd of gewoon uit recente evenementen in ons leven?
Vroeger dachten wetenschappers dat de geheugen een soort opnameapparaat was en heel trouw alle gebeurtenissen vastzette. Maar tegenwoordig denken ze daar heel anders over. De nieuwe generatie wetenschappers liet zien dat door verhalen te vertellen, we elkaar beïnvloeden en dat we herinneringen kunnen creëren van evenementen die niet hebben bestaan.
In de yogales van afgelopen maandag was het thema Stabiliteit. Het ging om uit het hoofd te gaan om bewust van het hele lichaam te worden. Het hoofd is zwaar, hoog in het lichaam en vaak vol gedachten. Als het contact met het lichaam kwijt is, merk je gaten in de grond of de stoeprand niet en … kunnen er ongelukken gebeuren! Mensen die vaak in hun hoofd zitten krijgen vaker te maken met evenwichtsverlies en motorische problemen.
Waarom is het zo lastig om te zeggen: "ik geef het op"?
Wanneer we misselijk in bed liggen, dan is het beste wat we kunnen doen naar de wc lopen, ons volledig ontspannen en overgeven. Toch denken we vaak: als ik nou maar heel stil blijf liggen en rustig ademhaal, dan hoef ik niet over te geven en gaat het misschien wel over. We leggen tegen beter weten in onze wil op aan ons lichaam. Totdat het echt niet langer gaat, waarna we ons afvragen waarom we zo lang tegen die misselijkheid gevochten hebben.
Afgelopen maandag, met de fysieke meditatie, was de thema Ruimte: hoe ik ruimte kan maken en ervaren in mijn geest en hoe het kiezen verdeling met zich meebrengt. Dit keer gaat het om hoe mijn mind me van alles kan laten geloven en interne conflicten kan veroorzaken.
We kunnen ons bevinden in de wereld van beweging of in de wereld van geen-beweging. In de wereld van beweging bewegen we van lijden naar geluk en weer terug. Beweging ontstaat door begrenzing. Hier is niet daar. Nu is niet straks.
Zittend op het terras kijk ik naar de blauwe lucht.
Een meikever vliegt loom voorbij.
Een vogel haalt hem in en pikt hem in zijn vlucht.
De meikever valt als een blok op de grond, dood.
Afgelopen week was er weer zo’n moment dat ik er niets meer van begreep. Ik had het gevoel dat ik de Dharma helemaal kwijt was. Ik probeerde op te diepen wat er ooit aan inzicht was geweest maar het voelde levenloos aan. Natuurlijk wist ik ook precies waarom: te druk geweest, te lang geen weekend met Cuong gehad, geen vast stramien met meditatie, slaaptekort, maandagavond-Sangha gestopt, enz.… Kortom, er moest heel wat veranderen in mijn leven om de rust terug te krijgen.
Cuong vraagt ons constant om te ontdekken wie we zijn. Hij heeft ons afgelopen weekend o.a. een samenvatting gegeven over het bewustzijn. De acht niveaus van bewustzijn.
Die spreuk hangt bij mijn neef op de muur in de woonkamer. Samen met zijn vrouw had hij de poster, met die spreuk, tijdens vakantie jaren terug in de Alpen gekocht. Op de poster zie je twee stokoude mensen, een boer en zijn boerin. Ze zitten aan een houten tafeltje koffie te drinken. De koffiepot is geëmailleerd, een beetje stuk hier en daar en waarschijnlijk net zo oud als zijn eigenaren. Ze drinken uit ouderwetse kopjes. Op de achtergrond zie je de stal en een paar koeien.
We leven op dit moment in een zeer onrustige tijd. We ervaren angst, onzekerheid en bezorgdheid. Als we het dagelijkse nieuws volgen, dan worden deze gevoelens nog meer gevoed. In ons hoofd kunnen allerlei gedachten rondgaan, over onze veiligheid en die van onze dierbaren, over onze inkomsten en onze toekomst. Deze gedachten en gevoelens vertroebelen onze mind, waardoor we minder goed in staat zijn om voor onszelf en de wereld om ons heen te zorgen.
Het leven lijkt wel magisch. Het gevoel van tijd bijvoorbeeld. Als we het naar ons zin hebben, vliegt de tijd. Moeten we op een uitslag van een medische onderzoek wachten of wachten we op de komst van een baby dan lijkt de tijd niet vooruit te gaan. En toch draait de aarde niet sneller of langzamer om zijn as! Hetzelfde geldt voor ruimte. We kunnen in eenzelfde ruimte met iemand zitten maar toch afstand voelen of ver van elkaar wonen maar toch het gevoel hebben dat we dichtbij elkaar zijn. Alleen in ons hoofd ervaren we de tijd en de ruimte anders.
Wat is een leraar? Allereerst moeten we onderscheid maken tussen een gewone leraar en een Dharmaleraar. Een gewone leraar brengt je iets bij. Je verzamelt kennis, diploma’s, denkvermogen, status enzovoorts. Een Dharmaleraar neemt iets weg. Zoals Cuong Lu zegt (vrij vertaald): als je van mij een diploma krijgt, dan is dat voor wat je hebt kunnen loslaten.
Het idee om over respect te praten vanavond komt door het afgelopen weekend. We hadden het er in het opleidingsweekend over hoe we naar onze leraar kijken. Ik realiseer me dat ik Cuong vroeger graag op een voetstuk wilde plaatsen. Als ik daar goed naar kijk wil dat zeggen dat ik me dus minder voelde dan Cuong. Hij was beter dan ik. Dat is volgens mij geen respect. Ik toon hem geen waar respect want door mezelf lager te plaatsen heb ik geen respect voor mezelf.
Hoe komt het dat bij sommige mensen alles de verkeerde kant op lijkt te gaan?
De afgelopen weken hebben we geoefend met verbinding. We hebben gekeken of we op afstand als Sangha bij elkaar kunnen zijn. En we hebben gemerkt dat dat nog niet zo makkelijk is. We merken hoe dominant onze zintuiglijke waarnemingen zijn in ons leven. En hoe lastig het is om te verbinden met je ‘diepe zelf’, die niet beperkt is tot vorm. Deze oefening dwingt je om de verbinding met jezelf aan te gaan. Want als je echt verbonden bent met jezelf, dan ben je verbonden met alles en iedereen.
Een van de eerste keren dat ik naar de bergen ging kwam ik per ongeluk bij een afgrond en ik schrok zo dat ik geen voet meer kon verroeren. Ik was aan het bibberen en aan het zweten van angst. Hoogtevrees dus. Ik voelde me heel kwetsbaar en helemaal niet veilig! (Later heb ik leren klimmen en genas ik van mijn hoogtevrees :-).)
Betrouwbaarheid zien we als een goede kwaliteit. Maar wat verstaan we precies onder betrouwbaarheid?
We kunnen de Dharma op twee manieren zien, met vorm en zonder vorm. We zijn geneigd om de Dharma van de vorm heel belangrijk te vinden. Wanneer we naar een lezing luisteren tijdens een retraite of opleidingsweekend, dan willen we alles goed onthouden, omdat we het graag willen snappen en liefst ook kunnen navertellen, om andere mensen te helpen. Alleen we begrijpen de Dharma eigenlijk nog niet goed.
In de winkel zien we vaak het woord “opruiming” op de etalage. Een nieuwe collectie komt eraan en er moet ruimte gemaakt worden.
Poepen kan een zeer prettige ervaring zijn. Als we nodig moeten, er is een wc beschikbaar en we kunnen goed ontspannen, dan is poepen heel fijn. Ontlasting is een heel passende term, er valt een last van ons af. Veel van ons kennen echter ook wel de situatie waarin het niet lekker wil. De wc is niet schoon, de omgeving is onrustig, vul maar in. Er is dan een systeem actief zonder dat we erom gevraagd hebben, een systeem dat te maken heeft met veiligheid, angst, ‘ik’… Een deel van ons wil die ontlasting graag kwijt, maar een ander deel blijkbaar niet.
Aan het begin van het jaar 2019 kregen we van Cuong een nieuwsbrief waar hij zijn diepste wens uitdrukte: “In 2019 zullen we een heel jaar hebben om voor elkaar te zorgen. Wanneer we voor elkaar zorgen, zorgen we voor het leven. Met deze nieuwsbrief, heb ik een motto voor ons om te beoefenen. Dat is: “Zorgen voor elkaar is de beste manier om voor onszelf te zorgen.” Dit is tevens mijn wens aan iedereen.”
We praten bijna dagelijks over stress, maar wat is het eigenlijk? Stress is het Engelse woord voor spanning. Tegenwoordig hebben we het vaak over stress, en dat woord klinkt eigenlijk negatiever dan spanning. Als we bijvoorbeeld zeggen dat iets spannend is, is dat niet per se negatief, maar een stresskip, wie wil dat nou zijn?
Afgelopen maandag had ik iets voorbereid om te vertellen, maar tijdens het zitten was ik zo gelukkig om samen te zitten dat ik alleen maar daarover wilde praten.
We hebben het al over de mentale formaties gehad. We hebben over de 5 universele en de 5 bijzondere gepraat. De 5 universele zijn: contact, attentie, gevoel, gedachte en wil. De 5 bijzondere zijn: mindfulness, concentratie, inzicht, bevrijding en verlangen/wens.
Ik ben dankbaar om hier, in dit leven, te mogen zijn met familie en vrienden om me heen. Ik voel me niet alleen. Ik voel me extra dankbaar omdat ik een leraar en de Dharma heb.
Vorige week tijdens de zitmeditatie was de deur niet goed dicht en rammelde hij af en toe door de tocht. Ik ben van het soort dat daar helemaal niet tegen kan. Ik zat direct heel onrustig. Vragen kwamen op: zal ik opstaan en hem dichtdoen? Zal ik blijven zitten en deze onrust ondergaan? Ik koos voor het laatste. Gedurende een tijdje was nog iedere rammel een bron van onrust en irritatie. Daarna besloot ik te onderzoeken wat er aan de hand was. Wat een goed idee!
Er is een winkelierswijsheid die ik moest leren in de tijd dat ik winkelverkoper was: “de klant heeft altijd gelijk”. Deze wijsheid hoor je te herinneren op het moment dat er een klant in de winkel komt met een verhaal waarvan je denkt: hij staat te liegen. Bijvoorbeeld: hij komt terug met een jas die hij net gekocht heeft en hij zegt: kijk dit gat ontdekte ik toen ik thuiskwam, het zat er al in toen ik hem kocht. Je denkt: hij liegt en je neiging is om hem dat te zeggen. Als je dat op moment kunt denken “de klant heeft altijd gelijk”, dan voorkom je dat je de fout in gaat. Natuurlijk, er is een zakelijk belang. Als je geld wilt verdienen is het niet handig om ruzie te maken met klanten, temeer omdat er vaak ook nog omstanders zijn, de achterban van de klant, internet fora, enzovoorts.
Als je hoort dat iemand de quote 'doing things slowly is the secret of transformation' gebruikt om zijn rekeningen te laat te betalen, dan kunnen we allemaal zien dat een uitspraak die ooit uit inzicht is gedaan, moeiteloos misbruikt kan worden door een ‘ik’, uit eigenbelang. Ook wanneer inzicht ontstaat over condities en zich het besef opdringt van 'dit is niet mijn schuld', kan het denken van de luisteraar daarmee aan de haal gaan en zeggen: 'lekker makkelijk, die onttrekt zich mooi even aan zijn verantwoordelijkheden'.
Als we bij de sangha avond komen vormen we op dat moment met de mensen die aanwezig zijn een sangha. De sangha begint om 19:30 u en eindigt om 21:15 u. Iedere mens die op dat moment aanwezig is is deel van de sangha. De sangha ontstaat. Om 21:15 u valt de sangha uit elkaar. De sangha wordt ontbonden.
Om een brand in stand te houden hebben we bijvoorbeeld hout, lucifer en zuurstof nodig. Als we een van de ingrediënten of condities weghalen kunnen we geen vuur maken.
Compassie is altijd aanwezig. Je zou kunnen zeggen: lijden is een contrastvloeistof om compassie te kunnen zien. De aanwezigheid van lijden kan compassie zichtbaar maken. Het was er al, maar nog niet zichtbaar. Compassie is onvoorwaardelijk en vrij van dualiteit.
Toen ik klein was hoorde ik mijn ouders tegen andere mensen zeggen over mezelf: Zij is lief, zij is zo, zij is zus…. Dus dacht ik: zo ben ik. Zo verwachten mijn ouders dat ik ben. En in de loop der jaren werd het beeld dat ik van mezelf had “geconsolideerd”. Ik ging ook zelf nadenken over hoe ik wilde zijn en voorkomen in de ogen van anderen. Bovendien met mijn christelijke achtergrond werd ik ook geduwd in de richting van goed zijn. Je moest een goed mens zijn. Het feit dat Jezus voor ons aan het kruis was gestorven gaf me altijd een schuldgevoel. We waren geboren met een zonde. We waren niet rein. Alles wat je kon proberen was om een goed mens te worden om in het paradijs te mogen.
We hebben een sterke neiging om een goed mens te willen zijn. Als we het hebben over controle, dan zouden we willen dat we kunnen loslaten, dat we kunnen stoppen met controle te hebben over dingen. Wat we goed moeten begrijpen is dat controle op zich geen probleem is. Vrijwel alles wat we doen bevat een element van controle. Eten als we honger hebben is een vorm van controle. We grijpen in in het verhongeringsproces door eten tot ons te nemen waardoor ons lichaam stopt te verhongeren. De enige vraag is: wie heeft de regie, jij of de wens om te eten?
We geloven dat we alles onder controle hebben totdat iets gebeurt en we de controle kwijtraken. Mijn observatie is dat we nooit controle over iets kunnen hebben. Het is een schijncontrole. Het gaat goed omdat toevallig alles op dat moment gaat volgens onze wensen. Maar we vergeten graag, en dat is weer een aspect van de manas, van de mind, dat we bijvoorbeeld ziek kunnen worden of onze dierbaren dood kunnen gaan of dat we alles wat we hebben verzameld aan spullen of geld kunnen verliezen. Als dat gebeurt denken we dat we de controle kwijt zijn geraakt over onze leven. Het komt doordat we op de wereld en op het leven reageren vanuit een ik.
We zijn grootouders geworden deze zondag 20 mei 2018 en we zijn ontzettend blij en dankbaar. Het is een wonder om een kindje geboren te zien en des te meer als je dochter de moeder van dat kindje is. Wat een wonder. Wat bijzonder dat een lichaam het mogelijk maakt om zich voort te planten!
Wij, als mens, willen vaak graag dat niets verandert zolang dat we een situatie leuk en aangenaam vinden. We willen gezond blijven, goed zijn. We hebben moeite om met de dood om te gaan want we zijn bang. We gaan onze identiteit voorgoed verliezen en hebben geen idee wat na de dood gebeurt.
Gisteren hebben we het thema Diep Luisteren besproken. Het oorbewustzijn is een van de acht lagen van bewustzijn. We gebruiken die constant. Meestal horen we iets maar luisteren we niet echt. Horen is eigenlijk passief. Met luisteren is er de intentie om zich te concentreren. Het is een actief horen. Je aandacht is gericht. Je wilt begrijpen wat de andere te zeggen heeft of je wilt luisteren naar muziek of het zingen van de vogels want het raakt je.
Je oor is een poort en je oorbewustzijn is een poortwachter. Er zijn 5 poorten (oor, oog, neus, mond en lichaam) en op elke poort bevindt zich een poortwachter. Vergelijk het met de Air Marshalls van de USA, veiligheidsbeambten die op buitenlandse luchthavens gepositioneerd zijn om reizigers al voordat ze in het vliegtuig stappen te kunnen ondervragen en eventueel tegenhouden.
We praten over vrijheid, we willen vrijheid maar we zijn helemaal niet vrij!
We hebben beschikking over 5 opnameapparaten om contact te hebben met de wereld om ons heen: ogen, oren, neus, tong en lichaam. Ogen bijvoorbeeld zijn als camera's, oren als microfoons, enz. Deze opnames worden in onze geest geprojecteerd als een soort film.
Op de maandagavonden is het woord 'geloof' vaker gevallen en het roept vaak reacties op. Laten we dan eerst vaststellen dat de manier waarop we ons leven ervaren voor bijna iedereen gebaseerd is op een geloof, namelijk het geloof in het bestaan van een 'ik'. Dit geloof is veel sterker dan het geloof in welke God dan ook. Voor de meeste mensen die in (een) God geloven is zelfs dat Godsgeloof gebaseerd op het geloof in een ik. We zien God als iemand of iets buiten onszelf, waarmee we een relatie kunnen hebben.
